Wordt donateur

Wordt donateur

Herplaatsbare fretten

Herplaatsbare fretten

Fret vermist

Fret vermist

Fret gevonden

Fret gevonden

Bemiddeling bij herplaatsing

Bemiddeling bij herplaatsomg

Leven voor Fretten: Acht Regels voor Fretten Verrijking
Gebaseerd op Natuurlijk Frettengedrag
(*Bringing Enrichment to Ferrets)
Bob Church ©2004

Als Amerikaan heb ik een andere kijk op fretten dan veel Europeanen, maar ik heb ook een ander gezichtspunt dan de meeste Amerikanen. Mijn perspectief stamt uit mijn academische achtergrond. Ik ben archeoloog, gespecialiseerd in dierkundige archeologie - iemand die de botten van dieren bestudeert die op archeologische vindplaatsen worden aangetroffen - dus ik heb diep respect en liefde voor geschiedenis. Naast dierkundig archeoloog ben ik ook dierkundige, dus mijn liefde voor geschiedenis heeft ook betrekking op de natuurlijke historie van dieren. Als dierkundig archeoloog ondersteun ik de Darwinistische evolutie, waardoor die liefde voor geschiedenis zich ook uitstrekt tot het begin van leven op aarde. Als fretteneigenaar heb ik diep respect en bewondering voor carnivoren in het algemeen en voor wezels, bunzings en de gedomesticeerde fret in het bijzonder. Het is de combinatie van al deze vier interesses waarmee ik de bestudering van fretten benader.
De perspectieven die ik vandaag met u zal delen, zijn inherent historisch, dierkundig en evolutionair van aard en ik denk dat deze aanpak ons kan helpen om de behoeften en het gedrag van gedomesticeerde fretten beter te begrijpen. Dat wil niet zeggen dat andere benaderingen geen waarde of geldigheid hebben. Fretten zijn al ongeveer 2400 jaar gedomesticeerd, maar zij dreigen het vergeten stiefkind van de gedomesticeerde dieren te worden en worden zelden opgenomen in academische publicaties, behalve dan misschien als voetnoot. Ondanks een enorme hoeveelheid onderzoek naar de behoefte van huisdieren is veel van de frettengeneeskunde, hun gedrag en voedingsbehoeften nog onbekend. Deze onbekendheid ligt niet alleen in het blikveld van onze dagelijkse werkzaamheden.
Veel van onze hedendaagse problemen met fretten, inclusief medische problemen, zoals insulinomen en bijniertumoren, gedragsvragen zoals agressie en depressie en problemen met voeding, zoals de langetermijneffecten van koolhydraten op de gezondheid, hebben momenteel weinig oplossingen, omdat ons begrip incompleet is. We moeten alle benaderingen, zonder vooringenomenheid, omarmen, ze testen en het goede behouden en het slechte verwerpen. En dat is uiteindelijk het doel van dit symposium. Daarom zijn we hier, omdat we allemaal de levens van deze kleine, gedomesticeerde wondertjes een beetje beter willen maken.
Mijn onderwerp is omgevingsverrijking, wat misschien wel het meest belangrijke aspect van frettenzorg is maar tevens ook het minst bediscussieerd en toegepast. Niet alleen fretten kunnen profiteren van deze principes, want deze stellingen en technieken kunnen - met een geringe aanpassing om de evolutionaire geschiedenis van bepaalde soorten te weerspiegelen - worden gebruikt om het leven van elk dier dat in handen is van menselijke zorg, te verrijken. Toegegeven, omgevingsverrijking is een relatief nieuw concept, dus waarom is het zo uitermate belangrijk?

Intelligentie

Fretten zijn ongelooflijk intelligente, nieuwsgierige dieren, met een goed geheugen en een geavanceerd probleemoplossend vermogen. Dit is een intuïtief feit voor fretteneigenaren, die gezien hebben hoe hun fretten zich bezighouden met het oplossen van het raadsel van hoe ze bovenop een bureau moeten komen, om geen enkele andere reden dan de behoefte om het niet-onderzochte te onderzoeken; net als mensen doen ze het omdat het er is. Volgens veel diergedragkundigen is de mogelijkheid van een dier tot het oplossen van problemen, een goede indicatie van intelligentie. Het probleemoplossende vermogen van fretten is gelijk aan dat van kleine primaten, en even goed of beter dan dat van andere carnivoren, inclusief hond en kat. Omdat ze zo intelligent zijn, raken ze makkelijk verveeld of gefrustreerd in hun omgeving. Omdat ze zo’n goed geheugen hebben, onthouden ze hun omgeving snel. Omdat ze zo nieuwsgierig zijn, zijn nieuwe dingen heel belangrijk voor ze. De combinatie van deze drie maakt de meeste kooiomgevingen een vervelende, steriele plaats met weinig interessante en uitdagende dingen. Stel je voor dat je een maand moet leven in je badkamer; etend, slapend en dat je er maar een uur per dag uit komt! Dat zijn de omstandigheden waaronder fretten op veel plaatsen in de Verenigde Staten gehouden worden en zelfs in Europa, voornamelijk omdat het zo beschreven wordt in dierenboeken.
Het houden van fretten in Noord-Amerika kwam niet voort uit de traditie van het houden van fretten als dieren die gebruikt werden en daarom begrijpen veel Amerikanen en Canadezen weinig van het echte gedrag en de mogelijkheden van fretten. In laboratoria, dierentuinen en fokkerijen resulteren deze omstandigheden vaak in dieren, die zinloos, herhaald gedrag vertonen (stereotiep gedrag). Zij hebben een verminderde afweer en toegenomen ziekten, een gebrek aan interesse voor de omgeving en het uitvoeren van destructieve gedragingen, inclusief te veel wassen, het kauwen of zuigen op voorwerpen, agressie en zelfs automutilatie. Een fret, die herhaaldelijk aan de spijlen van zijn kooi trekt of kauwt op de bedding, is waarschijnlijk een voorbeeld van stereotiep gedrag, evenals herhaaldelijk rondjes lopen.

Omgevingsverrijking wordt gedefinieerd als het introduceren van bepaalde objecten, activiteiten of gebeurtenissen die geen normaal aspect zijn van het dagelijkse leven van de fret. Deze activiteiten en gebeurtenissen zijn bedacht vanwege stimulatie van de fret vanuit een psychologisch, zintuiglijk en fysisch oogpunt en zij beïnvloeden de kwaliteit van het leven positief. Een goed omgevingsverrijkingsprogramma voor fretten is niet eenvoudigweg bedacht. Het is bedacht om verveling te voorkomen; het berust zowel op ervaringskennis van de persoonlijkheid van de fret als op hun natuurlijke geschiedenis, zodat de objecten, gebeurtenissen en activiteiten zowel het instinctieve als het aangeleerde gedrag stimuleren. Zo zijn graven, poepen in hoeken, speeltjes vangen, spelenderwijs vechten, verstoppen onder het eten, nieuwsgierigheid voor nieuwe objecten, een behoefte om nieuwe omgevingen te verkennen en de behoefte om je op een donkere plek te verstoppen en om te gaan slapen allemaal instinctieve gedragingen van fretten. Vrijwel iedere fret voert ze in enige mate uit. Aangeleerd gedrag is bijvoorbeeld opstaan of het geven van een kus om een beloning te krijgen, via de achterzijde of via de laden op een kast klimmen, of een klein voorwerp naast een groter voorwerp plaatsen om er op te kunnen klimmen. Om een verrijkingsprogramma zo effectief mogelijk te laten zijn, moet je proberen om zowel instinctief als aangeleerd gedrag zo veel mogelijk te stimuleren. Het meenemen van je fret in de tuin stimuleert bijvoorbeeld instinctief gedrag als graven, en een berg van stenen en het geven van een beloning als hij op de top is stimuleert aangeleerd gedrag.

Je hoeft echter je fretten niet door een modderige tuin te slepen om ze een verrijkingsprogramma te geven. Vrijwel alles kan verrijkend zijn voor fretten, als het goed gedaan wordt. Ik heb acht regels voor frettenverrijking en zolang iets voldoet aan een van de regels, denk ik dat het goed te gebruiken is, maar het zal duidelijk zijn dat aan hoe meer regels een verrijking voldoet, hoe beter het is – tot op zekere hoogte. Activiteiten die de fret overstimuleren zullen hem eerder bang maken dan stimuleren; let dus goed op de lichaamstaal van de fret. Zien ze er opgewonden en nieuwsgierig uit, of zijn ze bang en onzeker? Stop in het laatste geval met de verrijking, troost de fret en ga verder met iets anders. Het belangrijkste om aan te denken is dat het doel is om je fret een BETF leven te geven!

Nieuwigheid
Fretten onthouden snel de binnenkant van hun kooi – zelfs het speelgoed – en verliezen snel hun interesse daarin; ze raken verveeld en het is niet langer een nieuwigheid. Alles wat nieuwigheid inhoudt is dat de ervaring, het voorwerp of de locatie nieuw is; niets meer. Wetenschappers weten dat een van de redenen dat fretten gedomesticeerd zijn het feit is, dat ze niet of nauwelijks bang zijn voor nieuwe dingen. Laat een lege doos of zak op de vloer vallen en de fret zal er naar toe rennen om hem te onderzoeken. Fretten zijn de ultieme ‘nieuw’ verslaafden. Ze lijken te denken dat alles wat nieuw is, beter is; of het nu speelgoed is, bedding, slaapzakken, nachthokjes, kamers, of zelfs mensen. Oude dingen kunnen nieuw gemaakt worden door ze een paar dagen op een andere plek te bewaren, ze te wassen of schoon te maken, of ze te besprenkelen met nieuwe geuren. Ieder nieuw object dat een fret ziet is verrijking.

Fysieke uitdagingen 
Fretten worden geboren om te werken en een kooi, hoe groot ook, geeft een fret eenvoudigweg niet genoeg oefening. Fretten willen klimmen, rennen en springen, graven, voorwerpen zoeken en in het algemeen de geweldige spieren gebruiken die hun wilde bunzingbroers zulke krachtige roofdieren maken. Een berg stenen, een kinderbadje gevuld met zand, een schuin geplaatste kattenkrabpaal, en zelfs een plastic buis gevuld met oude golf- of tennisballen zullen een fret aanmoedigen om te klimmen, te springen, te stuiteren en in het algemeen deze spieren te gebruiken. Deze oefeningen zullen niet alleen het welzijn van je fret verbeteren, het zal ook stress verminderen, helpen om een dikke buik te voorkomen, en bovenal verveling verminderen en de interesse in de omgeving laten toenemen. Fysieke uitdagingen zijn niet alleen goed ter verbetering van de kwaliteit van het leven en de gezondheid, maar het is verrijking.

Geestelijke uitdagingen

Hoewel intelligentie moeilijk vast te stellen is, is het voor fretteneigenaren niet moeilijk om te bevestigen dat fretten zeer intelligent zijn. Fretten scoren even goed als kleine apen bij het oplossen van problemen; ze hebben een geweldig geheugen en zijn zeer nieuwsgierig. Deze combinatie van geestelijke mogelijkheden zorgt ervoor dat fretten snel verveeld zijn, wat niet alleen een veroorzaker is van ernstige stress, maar er ook voor zorgt dat fretten snel de interesse in hun omgeving verliezen. Het de hele dag opgesloten worden in een kooi met een paar speeltjes is gelijk aan het opsluiten van een persoon in een toilet met een paar bladen; het is duidelijk onvoldoende. Het verschaffen van geestelijke stimulatie lost dit probleem op en zorgt ervoor dat de fret zich meer bewust wordt van zijn omgeving. Snoepjes kunnen verstopt worden onder kleine dozen of in een doofhof van stenen, of in een stuk papier gefrommeld worden. Misschien wel de beste geestelijke stimulatie is niets meer dan fretten leren om trucs te doen, wat ook de menselijke geest verrijkt.

Zintuiglijke stimulatie

Mensen besteden veel tijd aan het proberen om lekker te ruiken, door deodorant te gebruiken om onplezierige geuren te verbergen en geuren, zoals parfums, om dingen beter te laten ruiken. Toch is geur, vanuit het oogpunt van onze vijf zintuigen, duidelijk niet zo belangrijk als zicht, gehoor, tast en misschien zelfs smaak. Bij fretten is geur echter het primaire zintuig, gevolgd door gehoor, tast, smaak en zicht. Kleurrijk speelgoed zegt een fret weinig, maar speelgoed met een geur wordt zeer gewaardeerd. Geurkaarsen kunnen gebruikt worden om een geurtje aan speelgoed te geven, een druppeltje geurolie zal een papieren zak omtoveren in een ontdekkingszak, en iets eenvoudigs als een vergeten, verwaarloosd speeltje door viezigheid heen halen zal er iets heel interessant van maken. Geweldige geurverrijking hoeft niets meer te zijn dan het doen van een paar druppels parfum in een bad met water. Probeer de geurwaarneming van een fret te stimuleren en je zult veel doen om hun leven te verrijken.

Vrije tijd

Vrije tijd is precies wat het lijkt: het is tijd die de fret gegeven wordt om precies te doen wat hij wil doen. Het is geen tijd in een kooi, het is geen tijd om te spelen, en het is zelfs geen tijd voor verrijkingsactiviteiten. Vrije tijd is tijd buiten de kooi waarin de fret zelf zijn agenda bepaalt. De fret bepaalt wanneer hij wil spelen, onderzoeken, eten, of zelfs wil slapen - zonder zich zorgen te maken dat het nemen van zo’n besluit betekent dat hij teruggezet wordt in zijn kooi. Sommige fretteneigenaren zullen hun fret terugzetten in de kooi als hij slapend betrapt wordt, maar sommige fretten – speciaal de oudere – vinden het fijn om even te rusten voordat ze verder gaan. Je zou niet zeggen dat het mogen bepalen van je eigen vrijetijdschema verrijking is, maar toch is het zo. Gebruik de klok om de tijd buiten de kooi te limiteren, niet het activiteitenpatroon van een fret. Zelfs als een fret ervoor kiest om te slapen gedurende een deel van zijn speeltijd is het verrijkend om hem zelf dat besluit te laten nemen.

De mogelijkheid tot onderzoeken 

Fretten zijn gedomesticeerde bunzingen en zij werden gedomesticeerd vanwege twee redenen. Allereerst was het de bedoeling dat fretten knaagdieren doodden of wegjoegen, die anders voedsel op zouden eten en ziekten zouden verspreiden. In dat opzicht waren fretten de vroegere Europese versie van de gedomesticeerde kat. Ten tweede waren fretten geschapen om mensen te helpen bij de jacht op kleine zoogdieren die zich anders zouden verbergen in diepe holen, buiten bereik van de mens. In dat opzicht waren fretten het biologische equivalent van vishengels en haken. Fretten werden dus gefokt met een grote nieuwsgierigheid, precies wat nodig is om anderhalf pond aardige fret een compleet donkere gang in te laten rennen om vijf pond bang en erg gevaarlijk mannetjeskonijn te bejagen. Nieuwsgierigheid zit er tot op het bot in en een fret die niet nieuwsgierig is naar zijn omgeving, is niet in orde. Het is net zo wreed om een fret te beletten zijn omgeving te onderzoeken, als het is om een kind te beletten te praten of een vogel te beletten te vliegen. Je kunt de onderzoekingsdrift van de fret stimuleren door ze mee naar buiten te nemen en naar de huizen van vrienden of zelfs door ze te laten stoeien in fretvrije ruimten. Dozen, stukken pijp, buizen, papieren zakken, halfopen plunjezakken en zelfs een oud laken gedrapeerd over een doos, zijn geweldige voorwerpen om een fret te verrijken door hem te laten onderzoeken. Voor een fret is onderzoeken niet alleen verrijking – het is een manier van leven.

Fysiek spel

Hoe intelligenter het zoogdier is, des te meer is er nodig voor het spel; carnivoren leren door te spelen. Spel kunnen interacties zijn tussen een eigenaar en een fret, tussen twee fretten die samen willen spelen, of zelfs tussen een fret en voorwerpen zoals een handdoek. Wat bedoeld wordt met fysiek spel is dat er echt fysiek gespeeld wordt met de fret; het is niet een bal naar een fret toe rollen, het is ze pakken en worstelen met je handen. Zacht kietelen, flink aaien, zacht aan de staart trekken, zacht krabben kan heel stimulerend zijn voor een fret. Enige voorzichtigheid is geboden – sommige fretten kunnen erg opgewonden worden tijdens fysiek spel, en zouden spelenderwijs wat harder kunnen bijten dan normaal. Het probleem is dat fretten instinctief de intensiteit van hun spel aanpassen aan de mogelijkheden van hun partner, wat ervoor zorgt dat grote, forse mannetjes kunnen spelen met zwakkere pups en vrouwtjes zonder ze kwaad te doen. Dit zorgt er echter voor dat ze de toegenomen intensiteit tijdens fysiek spel interpreteren als teken dat het goed is om wat harder te bijten of te krabben. Wees dus duidelijk in je grenzen, en de fret zal het begrijpen. Verrijk ze door fysiek met ze te spelen.

Menselijke interactie

Als er maar één verrijking uitgevoerd zou kunnen worden, zou ik stemmen voor menselijke interactie. Dit kunnen trainingssessies zijn, gewoon of als fysiek spel, wandelingen in het bos met een tuigje, aaien en borstelen, of zelfs met de fret naar vrienden gaan. De bedoeling van menselijke interactie is het hebben van één op één persoonlijk contact tussen de eigenaar en fret. Dit zal de band en het vertrouwen tussen deze twee versterken en een directe stimulatie geven die het leven van de fret verrijkt. De beste vorm van menselijke interactie is niets meer dan het leren van trucs, zoals rollen of op de achterpoten staan voor een beloning. Iedere mens/fretinteractie is verrijking voor beide partijen.

De voordelen van verrijking

De laatste regel is altijd hetzelfde: zijn de inspanningen en de kosten van omgevingsverrijking het waard? Om deze vraag te beantwoorden zijn meer dan 1000 artikelen op het gebied van verrijking voor zoogdieren bestudeerd. Als meer dan één onderzoeksgroep het effect noemde, werd het voordeel hieronder genoteerd en opgesomd.

  • Aan ouderdom gerelateerde geestelijke achteruitgang vertraagd
  • Agressieve gedragingen verminderd
  • Aanhankelijkheid en band met eigenaar toegenomen
  • Gedragsproblemen verminderd
  • Verveling verminderd
  • Effect van giftige stoffen (zoals lood) verminderd
  • Afweer toegenomen
  • Intelligentie toegenomen
  • Geheugen toegenomen
  • Fysieke activiteit toegenomen
  • Herstel na verwonding of operatie verbeterd
  • Stereotiep gedrag verminderd
  • Stress verminderd

Het is belangrijk om te bedenken dat iedere fret een kenmerkende persoonlijkheid heeft en anders kan reageren op stress en opsluiting dan andere fretten. Evenzo zullen verschillende fretten verschillend reageren op omgevingsverrijking; bij sommige zullen de effecten duidelijker zijn dan bij andere. Hoe eerder in het leven er begonnen wordt met een verrijkingsprogramma, des te beter is het, maar oudere fretten hebben hoe dan ook voordeel bij een aantal verrijkingen. Als een fret bang lijkt, doe dingen dan wat langzamer en ze zullen het begrijpen.

De noodzaak voor veiligheid

Je kunt een fret nog zoveel verrijking geven, maar als hij zich onveilig voelt kan het verloren moeite zijn. Een van de meest vergeten behoeften van een fret is het hebben van een veilige slaapplaats. Hangmatten zijn schattig en handig voor de eigenaar, maar de meeste fretten slapen liever in een donkere, afgesloten ruimte die lijkt op de holen die worden gebruikt door de bunzing. Een geweldige oplossing is het gebruik van draagbare holen, ook wel bekend als slaap- of nesthokjes.

De manier waarop fretten in Noord-Amerika normaal gesproken worden gehouden, is in een kooi van verschillende afmetingen, met een poepbak, een etensbakje, een waterfles en bedding. In het algemeen wordt er een hangmat opgehangen in de kooi en de fret zal die plek kiezen om te slapen. Als een gevolg daarvan denken veel Noord-Amerikaanse fretteneigenaren dat fretten het liefst in een hangmat slapen en nesthokjes worden niet gegeven. Als er echter een nesthokje in de kooi gezet wordt zal de fret steevast het grootste deel van de tijd het nesthokje gaan gebruiken om te slapen. Mijn fretten kiezen er in meer dan 90 % van de tijd voor om in een nesthokje te slapen en de fretten die uitgestoten zijn of zich om een andere reden onveilig voelen, zullen altijd het nesthokje gebruiken.

Ik geef iedere fret een nesthokje, ook al kiezen sommige fretten ervoor om samen te slapen. Er zijn tijden geweest dat ieder nesthokje een enkele eigenaar had, terwijl op andere tijden, speciaal in de winter als het kouder is, twee of drie fretten samen slapen. De “extra” nesthokjes zijn niet echt extra. Fretten verhuizen van tijd tot tijd naar verschillende nesthokjes als er een overschot is. Een nieuw nesthokje lijkt een speciale beloning en de fretten zullen elkaar verdringen om er als eerste in te klimmen en er een dutje in te doen.

Nesthokjes zijn noodzakelijk voor het verminderen van stress, wat op zijn beurt het effect van een verrijkingsprogramma accentueert. Ze geven niet alleen een gevoel van veiligheid aan de fret, maar ook de mogelijkheid om instinctief gedrag uit te voeren. Dierenartsen zouden speciale aandacht moeten geven aan de noodzaak van een nesthokje; veel fretten zijn gestresst en onveilig tijdens een behandeling, in het bijzonder wanneer zij de nacht moeten doorbrengen in een vreemde omgeving omringd door even vreemde geuren en geluiden. Een plastic nachthokje gemaakt van een kleine voorraaddoos kan tussendoor gesteriliseerd worden en geeft een zieke of herstellende fret een gevoel van veiligheid. Een extra voordeel is dat nesthokjes warme lucht vasthouden, zodat ze een warmere omgeving voor de fret verschaffen. Fretten moeten op zijn minst een nesthokje hebben dat van henzelf is, zelfs in een veterinaire omgeving.

Conclusies

In mijn eerste artikel behandelde ik de frettenanatomie en het gedrag en hoe het begrip van deze twee ons zou leiden naar een beter begrip van de behoeften van fretten. In dit artikel behandelde ik specifieke toepassingen, waar die kennis van de natuurlijke geschiedenis en het gedrag van een fret gebruikt kon worden om te beginnen met een verrijkingsprogramma. Verrijking is niet noodzakelijkerwijs iets wat iedere dag gedaan moet worden, hoewel een dagelijks programma zeker wel meer effect zal hebben dan een willekeurig programma of een programma dat zo af en toe wordt uitgevoerd. Verschillende gebeurtenissen op gevarieerde tijden lijken meer verrijkend voor de fret te zijn dan een vast programma met weinig variatie.

Fretten zijn zeer intelligente dieren. Ze hebben een nieuwsgierigheid die gelijk lijkt aan die van de mens; als sommige Amerikanen zouden kunnen dienen als bewijs, zou de nieuwsgierigheid van de fret waarschijnlijk die van veel mensen overtreffen. Fretten zijn zeer goede probleemoplossers, wat gebonden lijkt aan intelligentie. Alle omgevingen in gevangenschap kunnen leiden tot stress en afwijkend gedrag, dus ongeacht of de fret buitenshuis gehuisvest is in een ren, binnen in een kooi, of vrij in een kamer rond mag rennen, verrijking kan hun leven verbeteren. De kosten van verrijking zijn laag, in het bijzonder in vergelijking met de kosten van medische behandeling van veel stressgerelateerde aandoeningen. De effecten van verrijking kunnen verloren gaan als andere behoeften van de fretten vergeten worden, zoals de noodzaak van een veilige en donkere slaapplaats, verschaft door een nesthokje.

We zijn allemaal hier omdat we vastbesloten zijn het leven van de fretten waarvoor we zorgen, te verbeteren. Dit symposium heeft dat voornemen uitgestrekt tot de internationale gemeenschap, door mensen met een verschillende levenswandel en verschillende academische achtergrond uit te nodigen om samen te komen en hun kennis en gezichtspunten over fretten te delen. Cultuurverschillen, taalbarrières, en zelfs mijn neiging tot flauwe grappen en extreem kleurrijke blouses hebben ons niet afgeleid van dat doel. Ok, misschien mijn blouse, maar ofschoon ik het niet erg vind om mij te verontschuldigen voor het feit dat ik een Amerikaan ben, weiger ik mij te verontschuldigen voor mijn Hawaï shirts. Ik beschouw mijzelf als een student in de studie van fretten en ik moet nog steeds een heleboel leren. Dit symposium is precies de soort educatieve mogelijkheid, die nodig is in de internationale frettengemeenschap en ik applaudisseer voor de Europese “frettenfamilie” voor hun geweldige inspanningen. Het was een grote eer voor mij om gevraagd te worden deel te nemen aan dit symposium en ik kan niet duidelijk genoeg mijn waardering uitspreken voor de mogelijkheid om hier te komen en voor jullie te spreken over deze onderwerpen. Ik dank alle betrokkenen oprecht voor de generositeit, de aanmoediging en het vertrouwen dat in mij is gesteld. Bedankt.